نقش های مختلف فعل « شدن »
اهداف یادگیری:
- آشنایی با نقش های متفاوت فعل « شدن»
- آشنایی با جملات اسنادی کامل و جملات اسنادی ناقص
همان طور که می دانیم فعل « شدن » از افعال پرکاربرد در زبان فارسی است که نقش های بسیار متفاوتی بر عهده دارد. تفکیک این نقش ها از هم با کمک معیارهای صحیح می تواند برای ما راهگشا باشد.
فعل « شدن» دارای یکی از نقش های زیر در زبان فارسی است:
- فعل ربطی در جملات اسنادی کامل
- فعل ربطی در جملات اسنادی ناقص
- فعل کمکی مجهول ساز
- فعل وجهی
- فعل بسیط
فعل ربطی
پرکاربردترین نقشی که فعل « شدن » در زبان فارسی بر عهده دارد، نقش فعل ربطی است. ما در این طرح این نقش را در جملات اسنادی کامل و جملات اسنادی ناقص مورد بررسی قرار می دهیم.
فعل ربطی در جملات اسنادی کامل
بیش ترین کاربرد فعل های ربطی را در زبان فارسی می توان در جملات اسنادی کامل مشاهده کرد.
منظور از جملات اسنادی کامل جملاتی هستند که دارای هر سه جزء فاعل، مسند و فعل ربطی هستند.
اکنون به مثال های زیر دقت کنید:
- علی خوشحال شد.
- بچه ها آزاد شدند.
- ما سرباز شدیم.
به جملات بالا جمله های اسنادی کامل می گویند.
فعل « شدن » در جایگاه فعل ربطی معمولا دارای دو ویژگی است:
ویژگی نخست آن این است که در اکثر موارد می توان به جای آن از فعل ربطی « بودن » نیز استفاده کرد. این ویژگی مهم ترین معیار برای شناسایی ربطی بودن فعل « شدن » از دیگر نقش های آن است.
در این معنا افعال « شدن » در جملات زیر فعل ربطی هستند زیرا تمام آن ها را می توان به « بودن » تبدیل کرد:
علی خوشحال شد 
علی خوشحال است.
بچه ها آزاد شدند بچه ها آزاد هستند.
ما سرباز شدیم ما سرباز هستیم.
دومین ویژگی مهم افعال ربطی این است که وقتی مسند صفت باشد غالبا می توان آن را سببی کرد. یعنی چون جمله ی اسنادی همواره غیر سببی است، می توان آن را تبدیل به یک جمله ی سببی کرد:
جملات اسنادی ( غیر سببی ) مانند :
الف) علی خوشحال است / علی خوشحال شد.
جمله ی سببی مانند :
او علی را خوشحال کرد.
ب) علی آزاد است/ علی آزاد شد.
او علی را آزاد کرد.
گاهی فقط یکی از دو معیار فوق قابل اعمال است که همان هم برای اینکه نشان دهیم « شدن » فعل ربطی است کفایت می کند.
فعل ربطی در جملات اسنادی ناقص
در زبان فارسی جمله های اسنادی خاصی وجود دارد که یا فاعل یا مسند آن ها حذف شده است.
فاعل یا مسند این جمله ها که آن ها را جملات اسنادی ناقص می نامیم، بر اثر کثرت استعمال یا بدیهی بودن حذف می شوند و برای تعیین آن ها چاره ای جز رجوع به بافت کلام نداریم:
- آفتاب شد
( در اصل بوده ) آفتاب پیدا شد ( حذف مسند ) - آفتاب شد ( در اصل بوده ) آسمان آفتاب شد ( حذف فاعل )
- ابر شد ( در اصل بوده ) ابر ظاهر شد ( حذف مسند )
- جنگ شد ( در اصل بوده ) جنگ برقرار شد ( حذف مسند )
- سرد شد ( در اصل بوده ) هوا سرد شد ( حذف فاعل )
- چنین است ( در اصل بوده ) وضعیت چنین است ( حذف فاعل )
فعل ربطی « شدن » در این جمله ها نیز مانند جمله های اسنادی کامل قابل تبدیل به فعل ربطی « بودن » است :
- آفتاب شد آفتاب است.
- ابر شد ابر است.
- جنگ شد جنگ است.
- دعوا شد دعوا است.
- سرد شد سرد است.
- چنین شد چنین است.
و این جملات را نیز – مخصوصا وقتی فاعل آن ها حذف شده باشد- می توان به جملات سببی تبدیل کرد:
- هوا سرد شد باران هوا را سرد کرد.
- هوا گرم شد تابش آفتاب هوا را گرم کرد.
