استثناء

اهداف درس:

- آشنایی با استثناء و ارکان آن

- آشنایی با انواع استثناء و ویژگی های هر یک از آنان

- کار برد عملی قواعد فوق در متن و مثال های مختلف

این اسم می تواند با «إلّا، غیر و...» از حکم خارج  شود همچنان که در فارسی می گوئیم: همه آمدند به جز علی؛ در عربی نیز این حکم موجود است: جاوءوا إلّا علیّاً

اکنون باید دید جمله ای که در آن استثنا به کار رفته شامل چه ارکانی است:

مستثنی منه: مجموعه کلّی که یک موضوع یا اسم را از آن خارج می کنیم.

مستثنی: اسمی که از حکم کلی خارج می شود.

ادات استثناء: کلماتی که بوسیله ی آن ها حکم استثنا جاری می شود مانند: إلّا، غیر و...

   جاء التلامیذُ إلّا محمّداً

التلامیذُ: مستثنی منه

إلّا: ادات استثنا

محمّد: مستثنی

در عربی ادوات استثنا شش مورد هستند: «إلّا- غیر- سِوی- خَلا- عَدا- حاشا».

باید دقت کنیم که جملات استثنا همیشه در یک شکل و قالب به کار نمی روند بلکه با توجه به ویژگی های متفاوت مستثنی و مستثنی منه به سه نوع تقسیم می شوند:

1) استثنای متصل

2) استثنای منقطع

3) استثنای مفرّغ

1) استثنای متصل استثنایی است که در آن مستثنی منه و مسثنی هم جنس اند: «جاء التلامذةُ إلّا أخاک» در عبارت فوق «أخاک» (مستثنی) با «التلامذة» (مستثنی منه) هم جنس اند.

2) استثنای منقطع استثنایی است که در آن مستثنی منه و مستثنی از یک جنس نیستند: «جاء القومُ إلّا حمارَهُم» در مثال بالا «حمار» (مستثنی) از جنس «القوم» (مستثنی منه) نیست بلکه «حمار» حیوان است و افراد «قوم» انسان.

3) استثنای مفرّغ استثنایی است که در آن مستثنی حذف شده است: «ما جاء إلّا أخوک» که در عبارت فوق تنها مستثنی آمده و کلمه مستثنی منه که پیش از ادات استثنا می آید، حذف شده است.

و امّا اعراب هر یک از آنان:

در استثنای متصل چنانچه جمله موجب باشد (یعنی جمله مثبت باشد) مستثنی منصوب است مانند:

«قام الأطفالُ إلّا واحداً» در این عبارت، فعل ما مثبت است لذا مستثنی منصوب است.

در استثنای منقطع، در هر شرایطی (جمله مثبت باشد یا منفی)، مستثنی منصوب است مانند:

«احترقت الدارُ إلّا الثیابَ» / «ما طلع القمرُ إلّا النجومَ» جمله اول استثنای منقطع مثبت و جمله دوم استثنای منقطع منفی است.

در استثنای مفرغ نیز چون معنای عبارت با مستثنی کامل می شود لذا هر نقشی که جمله بدان نیاز داشت، مستثنی آن نقش را پذیرفته و اعراب همان نقش را می گیرد، مانند: «ما نجحَ إلّا المجتهدُ» در این مثال چون فعل ما فاعل ندارد لذا «المجتهد» (مستثنی) نقش فاعل را پذیرفته و مرفوع می شود / «أکلتُ إلّا التفاحةَ» که در این مثال چون جمله نیازمند مفعول است «التفاحة» نقش مفعول گرفته و منصوب می شود.

تمرین: انواع استثنا را در عبارات زیر ببینید:

- فلبث فهیم ألف سنة إلّا خمسین عاماً: «خمسین» مستثنای متصل مثبت و منصوب است که «یاء» علامت نصب آن است.

- ما لهم به علمٌ إلّا اتبّاعَ الظنِّ: چون گمان چیزی جدای از علم است و از جنس آن نیست لذا مستثنای منقطع محسوب شده و منصوب است (البته «پیروی از گمان» مستثنی ما قرار گرفته که کلمه اول را منصوب کرده و کلمه دوم به حکم آن که مضاف الیه است، مجرور می شود).

- و لا تقولوا علی اللهِ إلّا الحقَّ: استثنای ما مفرّغ است لذا «الحقّ» به حکم مفعول به منصوب می شود.

نکته:

ادواتی همچون «غیر و سوی» هنگامی که در جمله قرار می گیرند اعراب مستثنی را به خود گرفته و مستثنی را مضاف الیه خود قرار می دهد مانند:"ما زارت السائحاتُ سوی مكتبة " با این جمله که یک استثنای مفرّغ است نیازمند مفعول بوده که «مكتبة» (مستثنی) را مفعول خود گرفته اما چون ادات استثنایی ما «سوی» است لذا «سوی» نقش مفعول را پذیرفته و منصوب می شود. – علامت آن فرعی است- و «مكتبة» مضاف الیه و مجرور می شود.

- دَخَلَ الصغارُ غیرَ واحدٍ: این عبارت یک استثنای متصل مثبت است لذا مستثنی آن باید منصوب شود امّا چون ادات ما «غیر» می باشد لذا علامت نصب به «غیر» داده شده و «واحد» که بعد از آن آمده مضاف الیه و مجرور می شود.

برای دریافت عمیق مطالب فوق متن زیر را بخوانید و انواع استثنا را در آن ببینید:

إنَّ المعلّمَ قمرٌ یُنیرُ فی سماء العلم، لا تُضی ءُ فی المدرسة إلّا انوارُه و لا یفتح ابوابَ العلم إلّا کلامُه و لا یُزیل الجهلَ إلّا علمُه. المعلمُ راهبٌ إنقطع لخدمة العلم کما إنقطع الراهبُ لخدمة الدین لا تفتک ستائر الجهلِ غیرَ یدهِ و لا یجلوا أفکار الناشئین و الشباب غیرَ ایمانهِ فهو یملک نفوساً و عقولاً و مشاعر بعدد من یعلّمهم و من یصل نفعه إلیهم. لا یکسب أحدٌ نفعاً سوی عقولٍ تنتفع بکلامه و مشاعرٍ توقظ به.

إنّه یتاجر و لکنّه یتاجر فی الأرواح و العقول و المشاعر. إنّه یکسب و یخسر و لکنّه یکسب نفوساً تتعلّق به و قلوباً تجتمع حوله و لا تخسیر إلّا عقولٌ أتلفها و نفوسٌ أفسد ها.

و اینک به ابیات زیر توجه کنید:

- لکلِّ داءٍ دواءٌ یَستَطِبُّ به                              إلّا الحماقةَ أعیب من یُداویها   (اسنثنای متصل مثبت / منصوب)

- و لو لا اجتنابُ الذّأم لم یُنف مَشربٌ              یعاشُ به إلّا لدیَّ و مأکلُ  (استثنای مفرغ / جواب «لو لا» و منصوب)

- ساَصبِرُ منِ رفیقی إن جَفانی                      علی کلّ الأذی إلّا الهوانا   (استثنای متصل مثبت / منصوب- به دلیل حفظ سجع «الهوان» به الف ختم شده است)

- لا فضلَ إلّا لأهل العلم إنّهم                         علی الهُدی لمن استهدی أولّاءُ   (استثنای مفرغ / خبر لای نفی جنس و محلاً مرفوع- چون مجرور به حرف جر شده است)

اکنون به چند سؤال مطرح در کنکور دقّت کنید:

1) کدامیک از گزینه های زیر- استثنای منقطع مثبت است؟

الف) قرأتُ صحف الیوم إلّا صحیفةً                                    ج) حفظتُ الدروسَ إلّا التاریخَ

ب) یموت الجسم و یفنی إلّا الروحَ فتبقی خالدة              د) رأینا الکلَّ إلّا سعیداً

2) کدام گزینه استثنای مفرغ می باشد؟

الف) صام الغلامُ رمضانَ غیرَ یومٍ                          ج) ضحّ الطالبُ غیرَ سعید

ب) ما سافرتُ إلی مدینة إلّا أهواز                     د) لا اُعاشِرُ من هذه المدینة سوی أهلِ الفضلِ

در گزینه «د» به مفعول به اشاره ای نشده لذا مستثنی را مفعول به می گیریم اما چون ادات استثنا «سوی» می باشد، لذا این نقش به «سوی» داده شده و «أهل» مضاف الیه واقع می شود.

3) در کدام گزینه اعراب مستثنی  صحیح ذکر شده است؟

الف) کل شوارع المدینة واسعة غیر شارع فردوسی: استثنای مفرغ و منصوب

ب) ما فعلوه إلّا قلیل منهم: استثنای منقطع مثبت

ج) لم تتوقف إعارة الکتب فی المكتبة إلّا أُسبوعاً: استثنای مفرغ (مفعول فیه) و منصوب

د) أنفقتُ مالی إلّا ألفَ دینارٍ: استثنای متصل منفی

گروه مدرسه اینترنتی سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی