تخت‌جمشید، تختگاه هخامنشیان

پلکانی دوطرفه راه اصلی ورود به تخت‌جمشید را تشکیل می‌دهد. هر طرف پلکان دارای یکصد و یازده پله بطول 90/6 متر، عرض ۳۸ سانتیمتر و ارتفاع ۱۰ سانتیمتر است. هر چند پله از یک تخته سنگ یکپارچه ساخته شده وکناره پله¬ها دارای کنگره¬ و جان پناه بوده که بخشی از آنها هنوز برجایند. بزرگان و سران کشور و همچنین میهمانان شرکت کننده در مراسم، پیاده و بصورت گروهی از پله ها بالا می‌رفته‌اند. علت کوتاهی پلکان بر خلاف نظر عامه رفتن سوار با اسب به داخل کاخ نبوده بلکه پیروی از جنبه تشریفاتی و میهمان‌نوازی داشته است. چه پله‌های کوتاه اجازه می‌داده است که بزرگان ایرانی و نمایندگان ملل تابع دسته دسته و گفتگو‌کنان در لباسهای فاخر و بلند و با وقاری در خور بارعام و میهمانی شاهانه، آهسته آهسته از پائین به بالای تخت روند .

در مشرق جلوخان پلکان ورودی، به فاصله 22 متری از لبه صفه، بنایی دیده می¬شود که ((دروازه همه ملل)) نام دارد، زیرا که نمایندگان همه اقوام تابع کشور ایران بدان وارد می¬شده و سپس به سوی کاخ¬های بار می¬رفته‌اند. این بنا مشتمل است بر تالاری با دیوارهای خشتی ستبر، سه درگاه عظیم و چهارستون رفیع که سقف را نگه می¬داشته‌اند. این ساختمان متعلق به زمان خشیارشا است و اگر هم داریوش بزرگ پی¬ریزی‌اش کرده بوده، خشیارشا آن را برآورده و تمام کرده است. این بنا نخستین بنای یادمانی است که به مجرد گام نهادن روی صفه در معرض دید بازدیدکننده قرار می‌گیرد. دو جرز درگاه ورودی غربی که رو به بیرون صفه و دشت دارد، بر پشت دو گاو نر عظیم استوار است. گاوهای دروازه‌بان اقتباس از هنر آشوری است. بر فراز دیواره‌های هر دو درگاه‌، کتیبه‌ای در چهار نسخه به سه خط و زبان فارسی باستان، عیلامی و بابلی از خشیارشا حک گردیده است. مضمون هر چهار نسخه از این کتیبۀ سه زبانه یکسان است. خشیارشا در ابتدای این کتیبه‌ به ستایش اهورَمزدا و معرفی خود می‌پردازد و سپس می‌گوید: 
"به خواست اهورَمزدا این دروازۀ همۀ ملل و همچنین بسیار (ساختمان‌های) ناب دیگری در این پارسه (تخت‌جمشید) بساختم؛ آنچه من بساختم و آنچه که پدرم بساخت؛ آن کاری که اکنون زیبا به چشم می‌آید، همه را به خواست اهورَمزدا بساختیم".  
 در بدنه داخلی جرزهای شمالی و جنوبی دروازه ملل و بر اعضای بدن گاوها و اسفینکس‌ها، خط نوشته‌های یادگاری از بازدیدکنندگانی که در زمانهای مختلف به ویژه سده های 18 و 19 به تخت‌جمشید آمدند، نقش بسته است. در میان آنها افراد صاحب‌نامی دیده می شود از جمله: سرجان ملکم، تکسیه ، کارستن نیپور ، جیمز موریه، استانلی، هارفورد جونز و.... سقف رفیع این دروازه بر روی 4 ستون سنگی عظیم استوار بوده که دو ستون از آنها برجای مانده است. مرمتگران ایتالیایی در چند دهه پیش با پیدا کردن اجزاء فروریخته ستون‌ها یکی دیگر از آنها را بازسازی و برپا کردند.

این خیابان که ۹۲ متر طول و نزديك به ۱۰ متر عرض دارد، دروازه ملتها را به دروازه ناتمام و ایوان شمالی کاخ صد ستون مرتبط می‌کند.
در دو طرف خیابان دیوارهای خشتی قطوری قرار دارند که در طول آنها و به فاصله های هفت متر طاقچه¬هایی (گوشواره) تعبیه کرده‌اند که احتمالا محل استقرار سربازان و افسران گارد به هنگام تشریفات بوده است. دیوار سمت راست (جنوبی) دیوار اطاقهایی است که حیاط آپادانا را از خیابان سپاهیان جدا می‌کند که احتمالا محل استقرار نگهبانان کاخ بوده است. 

این دروازه واقع در شمال کاخ صد ستون در مقیاسی بزرگ‌تر از دروازه ملل در دست ساخت بوده است. نقشه آن شامل یک تالار 4 ستونی با دو درگاه شمالی و جنوبی و دو اتاق جنبی برای محافظان و دروازه‌بانان بوده است. گویا بر آن بوده¬اند که جرزهای هر دو درگاه به شکل گاوهای بالدار تراشیده شود اما فرصت تکمیل آن را نیافته‌اند. در مجاورت آن ساقه ستون‌های نیمه‌کاره و پایه‌ستونهای زبره تراش رها شده را می¬توان دید که فرصتی برای برپاساختن آن بدست نیامده است.
در شمال دروازه ناتمام مشرف بر استحکامات دیوار شمالی نزدیک به 30 هزار لوحه گلی به زبان و خط میخی ایلامی به دست آمد که به الواح باروی شمالی تخت‌جمشید مشهور است. محلی که این الواح یافت شده‌اند، احتمالا دبیرخانه شاهی بوده است و سرستون منحصر به عقاب دو سر در نزدیکی آن به دست آمد.

آپادانا بزرگترین کاخی است که بفرمان داریوش اول در تخت‌جمشید ساخته شده و خشیارشا پسر و جانشینش آنرا تکمیل کرده است. در این کاخ، شاه نمایندگان ملل تابعه را برای بارعام به حضور می‌پذیرفته است. این کاخ از یک تالار مرکزی مربع شکل با 36 ستون به بلندی 65/19 متر و سه ایوان در جهات شمالی، شرقی و غربی تشکیل شده است. در سمت جنوب تالار تعدادی اطاق، مخصوص خدمه ساخته شده است. 
شش درگاه بزرگ با درهای چوبی دو لنگه به بلندی 15 متر، ایوان‌ها را به تالار اصلی متصل می‌کرده است. پهنای دیوارهای حد فاصل تالار و ایوان‌ها 32/5 متر، از خشت ساخته شده است. نمای داخلی و خارجی دیوارها با آجرهای رنگی لعابدار مینائی تزئین شده بود. این کاخ در چهار گوشه‌اش چهار برج سه طبقه داشته است. وجود ناودان‌ها در داخل دیوار واتصال آن به آبراهه¬های زیرزمینی برای جمع آوری آب باران، نشان دهنده دقت در اصول معماری است. 
باشکو¬ترین قسمت تخت جمشید نمای منقوش پلکان دو طرفه ایوان شمالی و ایوان شرقی آپادانا می‌باشد. چون جبهه ایوان شرقی بهتر مانده است، توصیف آن را می‌آوریم. 
این پلکان در دو طرف دارای نقش است. در قسمت شمالی بزرگان ایرانشهر و میرآخوران و سربازان گارد جاویدان حجاری شده‌اند و بر قسمت جنوبی بیست و سه نماینده هدیه آور. قسمت مرکزی جبهه اکنون چهار جفت سرباز را نشان می‌دهد اما در اصل مزین بوده است به نقش بارعام خشیارشا که بعدها به خزانه انتقال یافته است و اکنون در قسمت شرقی خزانه آن را می‌بینیم. 

هدیه‌آورندگان نقش شده بر پلکان شرقی 23 گروه نمایندگان ملل تابعه شاهنشاهی هخامنشی هستند که هدایایی را همراه دارند. هر گروه توسط حاجب یا پرده‌داری که از بزرگان پارسی یا مادی بوده است راهنمایی می‌شود و سرپرست گروه دست در دست حاجب حرکت می‌کنند. 
ردیف بالا از راست به چپ عبارتند از: 
1-    مادی‌ها که نه نفرند و سبو، ظروف، بازوبند و لباس می‌آورند.
2-    خوزی‌ها که چهار نفرند و کمان، خنجر، ماده شیر و دو توله شیر می‌آورند. 
3-    هراتی‌ها که چهار نفرند و ظروف، شتر دو کوهان و پوست حیوان می‌آورند. 
4-    رخجی‌های افغانستان که چهار نفرند و جام زرین، شتر دو کوهان و پوست می‌آورند.
5-    مصری‌ها که شش نفرند و گاو و جامه می‌آورند. 
6-    بلخی‌ها که چهار نفرند و ظروف و شتر دو کوهان می‌آورند. 
7-    اسه‌گرتیان که پنج نفرند و جبه، شلوار و اسب می‌آورند.
ردیف وسط از سمت راست به چپ عبارتند از: 
8-    ارمنی‌ها که سه نفرند و اسب و سبوی دسته‌دار می‌آورند.
9-    بابلی‌ها که شش نفرند و پیاله، قبا و گاو کوهان‌دار می‌آورند.
10-    آشوری‌ها که هشت نفرند و کاسه، پوست، لباس و دو عدد قوچ می‌آورند.
11-    سکائیان تیزخود که اسب، بازوبند، جامه و شلوار جوراب‌دار می‌آورند.
12-    گنداری‌ها (قندهاریان افغانستان) که شش نفرند و گاو کوهان‌دار، سپر و نیزه می‌آورند.
13-    سکاهای هوم‌پرست که پنج نفرند و خنجر، بازوبند، تبر جنگی و اسب می‌آورند.
ردیف پائین از سمت راست به چپ: 
14-    لودیه‌ایها که شش نفرند و ظرف، بازوبند زرین و ارابه دو اسبه می‌آورند. 
15-    کاپادوکیه‌ایها (آسیای صغیر) که پنج نفرند و اسب، جبه و شلوار جوراب‌دار می‌آورند. 
16-    ایونیه‌ایها (یونانیان آسیائی) که هشت نفرند و ظروف، قواره پارچه و پشم تابیده می‌آورند. 
17-    پارثوی‌ها (خراسانیان کهن) که چهار نفرند و ظروف و شتر دو کوهان می‌آورند. 
18-    هندی‌ها که پنج نفرند و کیسه های ادویه، قاطر و تبر جنگی می‌آورند.
شیب پلکان از بالا به پائین:
19-     سکاهای اروپایی که چهار نفرند و سپر، نیزه و اسب می‌آورند.
20-    عربهای ناحیه اردن و فلسطین که سه نفرند و عبای تا شده و شتر می‌آورند. 
21-    زرنگیان (سیستانیان) که چهار نفرند و سپر و نیزه و گاو نر می‌آورند.
22-    لیبی‌ها که سه نفرند و غزال و ارابه دو اسبه می‌آورند.
23-    حبشی‌ها که سه نفرند و یک ظرف درپوش‌دار، عاج فیل و زرافه می‌آورند. 

این عمارت کاخ اختصاصی داریوش اول بوده که سه متر بالاتر از سطح کاخ آپادانا ساخته شده است. راه ورود به این کاخ از پلکان دو طرفه، در جنوب آن بوده است. بعدها اردشیر سوم یک پلکان دو طرفه دیگر در جبهه غربی آن درست کرده است. هر دو پلکان با نقوشی از خدمت¬گزاران تزئین شده است. این کاخ مشتمل است بر یک تالار 12 ستونی در مرکز، یک ایوان 8 ستونی در جنوب، دو اتاق 4 ستونی در شمال و اتاقهای کناری در شرق و غرب. ساختمان این کاخ را داریوش اول شروع، خشیارشا آنرا تکمیل و اردشیر سوم پلکانی به آن افزوده است. کاخ تچر در حقیقت موزه تاریخ تحول خط پارسی است و بر سنگهای آن کتیبه‌هایی از دوره‌های مختلف باقی مانده است. از جمله کتیبه‌هایی از داریوش، خشیارشا و اردشیر سوم بخط میخی، دو کتیبه به خط پهلوی ساسانی و کتیبه‌هایی به خط کوفی، نسخ و نستعلیق که یادگار رهگذران تاریخ است. این کاخ به علت اینکه سنگ‌هایش صیقلی بوده و مانند آئینه می‌درخشیده بطوریکه تصویر انسان در آنها منعکس می‌شده است، به «تالار آئینه» نیز شهرت یافته است. بر دو درگاه شمالی و جنوبی این کاخ، نقش داریوش اول بهمراه خدمتکاران در حال ورود و خروج نشان داده شده است. دستبند، گردنبند، ریش و تاج شاه در این نقوش از طلا بوده که در حمله اسکندر به غارت رفته است.

این کاخ به امر خشیارشا آغاز شد و اردشیر اول آنرا به پایان رسانید. کاخ صد ستون از نظر وسعت دومين كاخ تخت جمشيد است ولی تالار مرکزی آن حتی از آپادانا هم بزرگتر است و ۴۶۰۰ متر مربع وسعت دارد. سقف تالار بر ۱۰ ردیف در ۱۰ ردیف ستون سنگی به بلندی ۱۴ متر استوار بوده است. 
تالار اصلی این کاخ دارای هشت دروازه است که بر پهنه درگاههای شمالی آن (بطرف ایوان) مجلس بارعام، بر پهنه درگاههای جنوبی، اورنگ بران و بر پهنه درگاههای شرقی و غربی جنگ شاه با شير و يا حيوانات افسانه‌ای حجاری شده است که تاكنون درگاههای جنوبی، شرقی و غربی آن مرمت و بازسازی شده است. طاقچه ها و دریچه ها از سنگ یکپارچه و دیوارها از خشت بوده است. در قسمت شمال کاخ ایوانی با ۱۶ ستون قرار داشته است. يك ستون تعمیر شده در داخل ایوان شمالی وضعیت اصلی ستونهای این کاخ را نشان می‌دهد دو مجسمه عظيم گاو نگهبان در دو طرف ایوان آنرا تزئین می‌کرده است. 

این کاخ که در غرب مجموعه خزانه و جنوب صفه واقع شده و امروز بنایی سرپا و بازسازی شده است، به عمارت اندرون یا کاخ ملکه شهرت دارد. طرح این کاخ به شکل حرف L لاتین است که یک ضلع آن در غرب خزانه و ضلع دیگر در جنوب هدیش قرار دارد. با راهروها و اتاقهای بزرگ و کوچک متعدد در بخش شمال شرقی آن. یک تالار 12 ستونی با ایوان 8 ستونی در شمال، و حیاطی در جنوب. از ستون‌ها فقط پایه سنگی آنها باقی مانده و اجزاء چوبی سوخته و از میان رفته‌اند. 4 درگاه سنگی تالار با نقوش برجسته‌ای از خشیارشا، خدمه و تصاویری از نقش شاه در حال کشتن شیر تزیین شده است. یک راهرو شمالی- جنوبی، عمود بر آن و راهرو دیگری با جهت شرقی غربی با اتاق‌هایی در دو سوی آن تا جنوب بنا امتداد می-یابد. 16 اتاق بزرگ و کوچک این کاخ ابعاد مختلفی دارند که بزرگترین آنها 5/11× 8/13 متر است. این مجموعه از جمله آثاری است که در کاوش‌های آغازین هرتسفلد آشکار شد و فردریش کرفتر معمار هیئت، آن را بر اساس نقشه اصلی روی پی اولیه، بسیار شبیه به بنای دوره هخامنشی بازسازی کرد و به محل کار و سکونت هیئت اختصاص یافت. اکنون بخش  اداری تخت‌جمشید، موزه و کتابخانه در آنجا قرار دارد. بر جبهه ایوان شمالی تالار ملکه نقوش ساسانی که با ابزاری نوک تیز کنده شده و به نقش‌های سوزنی شهرت دارند، جلب نظر می¬کند که سواری را شمشیر بر کمر، همراه چند نفر ملازم نشان داده است. هرتسفلد این نقوش را به برادر اردشیر بابکان نسبت داده است.

این کاخ که کاخ اختصاصی خشیارشا بوده، بر بلندترین بخش تختگاه تخت¬جمشید بنا شده و مشتمل است بر یک تالار 36 ستونی در مرکز، یک ایوان 12 ستونی در شمال، شماری اتاق در بخش¬های شرقی و غربی و یک ایوان باریک در ضلع جنوبی، که با دو راه¬پله به کاخ ملکه (موزه فعلی)  ارتباط می¬یابد. 
بر درگاه¬های کاخ نامبرده، نقش خشیارشا با خدمتکاران دیده می¬شود و تنها کاخی است که بر تاقچه¬های آن نقوشی حجاری شده است. آثار آتش¬سوزی نیز بر سنگ¬های متلاشی¬شدة این کاخ کاملاً پیداست. کف این کاخ، سنگ اصلی کوه بوده و آبراه¬هایی در آن تعبیه شده است. 

این کاخ که ((کاخ سه دری)) نیز نامیده شده در جبهه جنوب شرقی آپادانا و میان چد کاخ واقع است و از این رو، کاخ مرکزی نام گرفته است به سبب وجود نقوش دو گروه نجبای پارسی و مادی بر بدنه پلکان شمالی این کاخ، برخی معتقدند که این مکان محل شور، دفتر مخصوص و مکان تشکیل شورای بوده، و بیشتر کاربری اداری داشته است. این تالار مربع که هر ضلعش 5/15 متر است، 4 ستون سنگی داشته و 3 در سنگی بزرگ به آن گشوده می‌شده است. بر درگاه شرقی آن نقش پادشاه نشسته بر صندلی شاهی، در حالی که ولیعهد پشت سر وی ایستاده و 28 تن از نمایندگان ملل تابع اورنگ شاهی را حمل می‌کنند، حجاری شده است. بر بالای سر آنها نقش فروهر به چشم می‌خورد. یک رشته پلکان دو جبهه سنگی در شمال حیاط، آپادانا را به این کاخ متصل 
می‌کند. بر یک بدنه پلکان نقش افسران و کمانداران مادی و در بدنه دیگر نقش سربازان جاویدان پارسی و بر بالای سر آنها نقش ترکیبی انسان و شیر بال‌دار که تاجی بر سر دارد، حجاری شده است. این کاخ در میان کاخ‌های بزرگ بارعام و تشریفاتی و کاخ‌های مسکونی و اختصاصی قرار گرفته و به سبب قرار گرفتن بر بلندی به همه جا اشراف دارد.

بر سینه کوه مهر دو آرامگاه مشرف به محوطه تخت¬جمشید جلب نظر می¬کند که منسوب به اردشیر دوم(404-358 ق م) و اردشیر سوم(358-337 ق م) هخامنشی است. در 500 متری جنوب صفه در پشت دماغه کوه و پس از برزن جنوبی نیز آرامگاهی ناتمام منسوب به داریوش سوم(330-337 ق. م) حجاری شده است. نمای خارجی هر 3 آرامگاه مشابه یکدیگر و همانند آرامگاههای صخره¬ای هخامنشیان در نقش رستم است. نمای آرامگاهها به شکل چلیپا در کوه کنده شده، بالای مدخل هر آرامگاه، یعنی تیغه بالای چلیپا، نقش برجسته شاه هخامنشی ایستاده بر اورنگ شاهی، در برابر آتشدان مشتعل بر دوش 30 تن نمایندگان ملل تابع حمل می¬شود، حجاری شده و بر فراز سرشاه نقش انسان بالدار(فر کیانی) نقش بسته است. ورودی آرامگاه در میان نمایی قرار گرفته که مقطع یک کاخ هخامنشی را با نیم‌ستونها و سرستونهای گاو دو سر نشان می¬دهد. آرامگاهها در سنگی کشویی داشته که بعد از بسته شدن دیگر باز نمی¬شده است. این درها را در طول زمان شکسته و از بین برده¬اند. درون آرامگاهها تابوت سنگی در صخره کوه کنده شده است. با اینکه هیچ مشخصه-ای برای انتساب آرامگاهها به پادشاهی خاص وجود ندارد ولی پنداشته شده، آرامگاه شمالی با دو گور متعلق به اردشیر سوم و آرامگاه جنوبی با 3 قبر متعلق به اردشیر دوم است.بر سینه کوه مهر دو آرامگاه مشرف به محوطه تخت¬جمشید جلب نظر می¬کند که منسوب به اردشیر دوم(404-358 ق م) و اردشیر سوم(358-337 ق م) هخامنشی است. در 500 متری جنوب صفه در پشت دماغه کوه و پس از برزن جنوبی نیز آرامگاهی ناتمام منسوب به داریوش سوم(330-337 ق. م) حجاری شده است. نمای خارجی هر 3 آرامگاه مشابه یکدیگر و همانند آرامگاههای صخره¬ای هخامنشیان در نقش رستم است. نمای آرامگاهها به شکل چلیپا در کوه کنده شده، بالای مدخل هر آرامگاه، یعنی تیغه بالای چلیپا، نقش برجسته شاه هخامنشی ایستاده بر اورنگ شاهی، در برابر آتشدان مشتعل بر دوش 30 تن نمایندگان ملل تابع حمل می¬شود، حجاری شده و بر فراز سرشاه نقش انسان بالدار(فر کیانی) نقش بسته است. ورودی آرامگاه در میان نمایی قرار گرفته که مقطع یک کاخ هخامنشی را با نیم‌ستونها و سرستونهای گاو دو سر نشان می¬دهد. آرامگاهها در سنگی کشویی داشته که بعد از بسته شدن دیگر باز نمی¬شده است. این درها را در طول زمان شکسته و از بین برده¬اند. درون آرامگاهها تابوت سنگی در صخره کوه کنده شده است. با اینکه هیچ مشخصه-ای برای انتساب آرامگاهها به پادشاهی خاص وجود ندارد ولی پنداشته شده، آرامگاه شمالی با دو گور متعلق به اردشیر سوم و آرامگاه جنوبی با 3 قبر متعلق به اردشیر دوم است.