تبیان، دستیار زندگی
اقسام قیاس از لحاظ جایگاه حد وسط چهار حالت پیدا می کند که به هر حالت، یک شکل گفته می شود. بنابراین چهار شکل برای قیاس قابل فرض است که در این مبحث به شرح آن ها خواهیم پرداخت. ...
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : رضا هاشمی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اشکال قیاس

منطق

اهداف کلی:

هدف از ارائه این مبحث این است که دانش آموز:

1-    با اشکال (قیاس اقترانی) آشنا شود.
2-    بتواند به راحتی برای انواع شکل های قیاس اقترانی مثال هایی را فراهم آورد.
3-    با واژه ها، مفاهیم و اصطلاحات این مبحث به خوبی آشنا شود.

چکیده:

اقسام قیاس از لحاظ جایگاه حد وسط چهار حالت پیدا می کند که به هر حالت، یک شکل گفته می شود. بنابراین چهار شکل برای قیاس قابل فرض است که در این مبحث به شرح آن ها خواهیم پرداخت.

شکل قیاس(اشکال چهارگانه)

گفتیم قیاس اقترانی دارای سه حد می باشد(حد وسط، حد اصغر، حد اکبر). موقعیت حد وسط در مقدمات قیاس، متفاوت است. حد وسط در قیاس حملی گاهی در هر دو مقدمه محمول، گاهی در هر دو موضوع، گاهی در اولی موضوع و در دومی محمول و گاهی در اولی محمول و در دومی موضوع است. بنابراین از وضع حد وسط درمقدمات چهار شکل به وجود می آید.

در قضایای شرطی (که به جای موضوع و محمول، مقدم و تالی وجود دارد) حد وسط با مقدم و تالی همان موقعیت را دارد. بنابراین شکل در اصطلاح منطقیون، عبارت است از:

قیاس اقترانی به اعتبار کیفیت قرار گرفتن حد وسط در طرفین قضیه.

شکل اول:

اگر حد وسط در صغری محمول و در کبری موضوع باشد، قیاس از نوع شکل اول خواهد بود.

مثال: هر جیوه ایی فلز است، هر فلزی هادی الکتریسیته است، پس هر جیوه ایی هادی الکتریسیته است.

شرایط نتیجه دادن شکل اول:

1- صغری موجبه باشد
2- کبری کلی باشد.

از همین جا در میابیم که نتیجه بخش بودن شکل اول قیاست بدیهی است یعنی ذهن به طور طبیعی نتیجه را می پذیرد و هیچ نیازی به اثبات ندارد، هر قیاس دیگری از طریق همین شکل اول اثبات می شود.

شکل دوم:

اگر حد وسط در هر دو مقدمه محمول باشد، در این صورت شکل دوم قیاس است.

شرایط نتیجه دادن شکل دوم:

1-    کبری کلی باشد.
2-    دو مقدمه در کیف متفاوت باشند.

مثال: هیچ درختی حیوان نیست، هر اسبی حیوان است، پس در نتیجه هیچ درختی اسب نیست.

منطق

شکل سوم:

اگر حد وسط در هر دو مقدمه موضوع باشد، قیاس شکل سوم است.

شرایط نتیجه دادن شکل سوم:

1-    صغری موجبه باشد.

2-    یکی از دو مقدمه کلی باشد.

مثال: هر انسانی حیوان است، هر انسانی ناطق است، پس در نتیجه هر حیوانی ناطق است.

همان طور که در مثال فوق می بینید نتیجه در این قیاس کاذب در آمد زیرا موجبه کلیه درصورتی صادق است که محمول اعم از موضوع باشد پس ما این را می توانیم تبدیل به موجبه جزئیه کنیم تا نتیجه قیاس صادق باشد (بعضی حیوان ناطق است). چون شکل سوم در بعضی از موارد صادق است و در بعضی موارد مانند این مثال کاذب پس کلا نتیجه را جزئیه در نظر می گیریم پس در نتیجه در شکل سوم تمام نتایج به صورت جزئیه لحاظ می شوند.

شکل چهارم:

شکل چهارم شکلی است که در آن برعکس شکل اول حد وسط در صغری موضوع و در کبری محمول باشد بنابراین موقعیت حد اصغر و حد اکبر در نتیجه، برعکس موقعیت آن ها در مقدمات است. بنابراین این شکل دورترین تمام اشکال از اقتضای طبع انسان است و نتیجه بخش بودن آن بسیار پیچیده است، به همین جهت بعضی از علمای علم منطق به آن توجهی نداشته و تنها به اشکال سه گانه اکتفا نمودند.

به علت دور از ذهن بودن شکل چهارم شرایط آن ذکر نمی شود.

مثال: هر مایعی تبخیر می شود، هیچ آهنی مایع نیست، پس در نتیجه هیچ تبخیر شونده ایی آهن نیست.

ضروب مختلف اشکال چهارگانه قیاس اقترانی حملی:

همان طور که دانستیم قضیه را از جهات مختلف تقسیم می کنند که مهم ترین آن ها تقسیم به محصورات چهارگانه ذیل است:

1-    موجبه کلی
2-    سالبه کلی
3-    موجبه جزئی
4-    سالبه جزئی

پس هر کدام از دو مقدمه قیاس ممکن است یکی از این چهار نوع قضیه باشد. بدین ترتیب برای هر شکل قیاس 16 حالت مختلف پیدا می شود که در منطق هر حالت را ضرب نامیده اند و به مجموعه آن ها ضروب گفته می شود.

سه شکل دیگر نیز همین 16 ضرب را دارند پس مجموعه حالت ها و ضروب 4 شکل 64 ضرب می شود یعنی ما می توانیم در 64 حالت و ضرب قیاس بسازیم که همه باهم متفاوت باشند.


مرکز یادگیری سایت تبیان - نویسنده: رضا هاشمی

تنظیم: مریم فروزان کیا