فقر وجودی

اهداف:

• آشنایی دانش آموزان با یکی دیگر از مباحث حکمت مشاء (فقر وجودی)

چکیده:

این مطلب که ممکن نیاز به غیر دارد و اتصافش به وجود و عدم متوقف بر یک امر بیرونی از ماهیتش است از ضروریات اولیه است، یعنی قضایایی که تصور موضوع و محمول آن برای تصدیق و پذیرش آن کفایت می کند زیرا اگر ما ماهیت را باتوجه به امکانش لحاظ کنیم و توقف داشتن ترجح یکی از دو طرف وجود و عدم بر یک امر دیگر را تصور کنیم بی درنگ آن قضیه را تصدیق می کنیم، بنابراین اتصاف ممکن به یکی از دو وصف یعنی (وجود و عدم) بر امر دیگری برای ماهیت ممکن توقف دارد که آن را علت می نامیم و هیچ عقل سلیمی در این مطلب تردید نمی کند.

ملاک نیازمندی به علت

فلاسفه اسلامی بحثی را تحت عنوان ملاک احتیاج به علت مطرح نموده اند که نتیجه آن تعیین موضوع برای اصل علیت است. حکیمان ملاک نیازمندی به علت را امکان شیء می دانند اما متکلمان ملاک نیازمندی به علت را حدوث می دانند نه امکان. متکلمان پنداشته اند که هر موجودی که حادث باشد و در یک زمانی موجود نباشد و بعد به وجود بیاید نیازمند به علت خواهد بود و از این روی موجود قدیم را منحصر به خدای متعال دانسته اند.

در فلسفه مناط احتیاج به علت امکان ذاتی است یعنی شیئی که ممکن بالذات است، بنابراین چون ممکن بالذات است نیازمند علت می باشد به بیان دیگر اگر شیئی خود به خود و ذاتاً ضروری الوجود باشد و نه ضروری العدم، بلکه با وجود و عدم نسبتی یکسان داشته باشد به گونه ایی که ذات ان را که در نظر می گیریم هم با وجود سازگار باشد و هم با عدم، چنین شیئی به موجب این ویژگی نیازمند علتی است به این معنا که وجود علت سبب وجود آن و عدم علت موجب عدم آن است، پس به اختصار، تا شیئی ممکن بالذات نباشد، نیازمند علت نیست.

صدرالمتالهین بیان می دارند که امکان ذاتی منشاء و مناط احتیاج به علت نیست، بلکه صرفا علامت و نشانه احتیاج به علت است بنابراین منشاء آن چیست؟

درواقع کسانی که ملاک نیازمندی ممکن به علت را امکان ذاتی گرفته اند قائلان به اصالت ماهیت هستند یعنی امکان ذاتی با اصالت ماهیت سازگار است.

بنابراین در حکمت متعالیه که با اصالت وجود سازگار است ملاک نیازمندی چیز دیگری خواهد بود. صدرالمتألهین فرموده است که ملاك احتیاج معلول به علت، نحوه وجود آن است و به عبارت دیگر فقر وجودی و وابستگی ذاتی بعضی از وجودها، ملاك احتیاج آن ها به وجود غنی و بی‌نیاز می‌باشد. پس موضوع قضیه مزبور، «موجود فقیر» یا «موجود وابسته» خواهد بود، و هنگامی كه مراتب تشكیكی وجود را در نظر بگیریم، كه هر مرتبه ضعیف‌تری وابسته به مرتبه قوی‌تر است، می‌توانیم موضوع قضیه را «موجود ضعیف» قرار دهیم و ملاك احتیاج به علت را «ضعف مرتبه وجود» بدانیم.

بنابراین منشاء نیازمندی به علت خود حقیقت وجود و واقعیت خارجی شیء است. واقعیت خارجی و حقیقت وجود معلول، در عین این که ذاتا منافی عدم و ضروری الوجود است ذاتا عین وابستگی و ربط به علت فاعلی است.

ـــــــــــــــــــــــــ

منبع:

آموزش فلسفه – جلد دوم – محمد تقی مصباح یزدی

بدایه الحکمه (ترجمه محمدحسین آخوندی )

خطوط کلی حکت متعالیه (عبدالرسول عبودیت)

مرکز یادگیری سایت تبیان - نویسنده: رضا هاشمی

تنظیم: مریم فروزان کیا