دستور تاریخی1

اهداف یادگیری:

• آشنایی با ویژگی های جمله در متون گذشته
• آشنایی با ویژگی فعل در متون گذشته

شرح درس:

در این طرح دانش آموزان با ویژگی جمله و نیز افعال در متون گذشته آشنا می شوند، همان طور که می دانیم متون نظم و نثر قدیم ویژگی هایی داشتند که با متون عصر حاضر متفاوت است؛ اکنون به ویژگی های مهم این متون در قدیم اشاره می کنیم:

1-    تکرار در جمله رایج است بی آنکه عیب محسوب شود:

-         به نام آن خدای که نام او راحت روح است و پیغام او مفتاح فتوح است و سلام او در وقت صباح مومنان را صبوح است و ذکر او مرهم دل مجروح است.

2-    غالبا جملات کوتاه و کامل است:

-         الهی مرا عمل بهشت نیست و طاقت دوزخ ندارم. اکنون کار با فضل تو افتاد.

3-    نهاد جدا و نهاد پیوسته باهم مطابقت ندارند:

•         فعل مفرد برای نهاد جمع: ( انسان )

آدم و حوا بمرد، نوح و ابراهیم خلیل بمرد.

•        فعل مفرد برای نهاد جمع: ( غیرانسان)

در آبگیری سه ماهیبود.

•       فعل مفرد برای اسم مبهم: ( بر جمع جاندار دلالت دارد و امروزه جمع می آید )

که چو من سوخته در خیل تو بسیاری هست.

•     فعل مفرد و جمع برای نهاد جمع: ایلچی می فرستادند و از وصول چنگیزخان اعلام می کرد و تحذیرمی نمود و تشدید می کرد.

4-    گاهی اجزای جمله جابه جا می شوند:

•        تقدیم مفعول برای تاکید:نوح را این سال ندیمی خداوند زاده فرمود امیر.

-         تقدیم فعل:

بخواهد هم از تو پدر کین من                       چو بیند که خاک است بالین من ( فردوسی)

-         تقدیم متمم:

از خدا جوییم توفیق ادب                             بی ادب محروم ماند از لطف رب ( مولوی)

-         تقدیم مسند و فعل بر نهاد و مفعول برای تاکید:

فاضلی یافتم او را سخت تمام.

-         تقدیم مسند و فعل بر نهاد برای تاکید:

غمی بود رستم بیازید چنگ                         گرفت آن سر و یال جنگی پلنگ ( فردوسی)

-         تقدیم مسند بر نهاد:

زنده جان بشر از حکمت و پند تو بود.

-         تاخیر مسند برای رعایت سجع یا قافیه:

می داشت پدر به سوی او گوش                    کاین قصه شنید گشت خاموش ( نظامی )

-         تقدیم مضاف الیه ( قاعده ی فک اضافه):

گرگ را برکند سر آن سرفراز                     تا نباشد دو سری و امتیاز ( مولوی)

-         جابه جایی ضمایر متصل شخصی:

سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد

دلبر که در کف او موم است سنگ خارا= بسوزدت

( حافظ)

-         آوردن ضمیر بدون مرجع در شعر به دلیل آن که مرجع آن خدا یا معشوق است:

تو را چنان که تویی هر نظر کجا بیند ( حافظ)

-         آوردن ضمیر « ما » در معنای « هرکس»:

تو مگو ما را بدان شه بار نیست.

-         تقدیم و تاخیر به دلیل ترجمه ی تحت اللفظی آیات قرآن مجید:

بیامد بدیشان موسی با آیت های ما روشن. ( ترجمه آیه « جاءهم موسی بآیاتنا بینات»، قصص/ 36)

علاوه بر ویژگی های موجود در جملات متون قدیم، فعل ها نیز ویژگی های خاصی داشتند که به بیان آنها می پردازیم:

ماضی استمراری:

برای ساختن این زمان به جز آنچه امروزه معمول است( می+ ماضی ساده)، سه شیوه ی دیگر نیز معمول بوده است:

1-    همی + ماضی ساده: شبلی در ایشان همی نگریست ( قابوس نامه )

-         همی گرد رزم اندر آمد به ابر ( شاهنامه )

2-      ماضی ساده+ ی: دو برادر یکی خدمت سلطان کردی و دیگری به قوت بازو نان خوردی ( گلستان )

-          وی پاره ای حلوا بدو دادی ( قابوس نامه )

3-    همی/ می/ بـ + ماضی ساده + ی: مادر ابراهیم هر روز او را شیر همی دادی.

-         باز دیگر باره بانگ دیگر بکردی و پاره ای دیگر بستدی ( قابوس نامه )

ماضی نقلی

برای ساختن این زمان به جز آنچه امروزه معمول است ( صفت مفعولی + ام، ای ...)، یک شیوه ی دیگر نیز معمول بوده است :

بن ماضی+ ستم/ ستی/ ستیم/ ستید/ ستند  ----->  رفتستم/ رفتستی/ رفتست/ رفتستیم/ رفتستید/ رفتستند.

-         آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی

گفت این والی شهر ما گدایی بی حیاست ( انوری)

تست:

کدام گزینه صحیح است؟

الف) ماضی استمراری در متون قدیم تنها مانند شیوه ی امروز به کار می رفته است.

ب) یکی از ویژگی متون قدیم، تکرار در جملات بوده است.

ج) غالبا جملات طولانی بوده است.

د) نهاد جدا و نهاد پیوسته باهم مطابقت داشته اند.