تبیان، دستیار زندگی
برای تفكر در مورد تشخیص و برنامه های ایجاد تغییر در هر سطح و موضوع می توان از مدل « تجزیه و تحلیل تفاوت ها استفاده كرد . یعنی بررسی فاصله بین آنچه اتفاق می افتد و آنچه كه باید اتفاق بیفتد و همینطور بررسی فاصله بین جایی كه اكنون در آنجا واقع شده ایم و....
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

موانع پژوهشی در ایران

کار

برای تفكر در مورد تشخیص و برنامه های ایجاد تغییر در هر سطح و موضوع می توان از مدل « تجزیه و تحلیل تفاوت ها استفاده كرد. یعنی بررسی فاصله بین آن چه اتفاق می افتد و آن چه كه باید اتفاق بیفتد و همین طور بررسی فاصله بین جایی كه اكنون در آن جا واقع شده ایم و جایی كه می خواهیم به آن جا برسیم . از این رو تفاوت ها یا اختلاف ها، هم مشكلات و مسایل و هم اهداف را تعریف نموده و مشخص می سازد اگر قرار است تفاوت ها یا شكاف ها از بین بروند، مطالعه و بررسی وضع موجود و اقدام عملی ضروری است.

در واقع با مراجعه به اصطلاح شناسی تحقیق باید متغیرهای مستقل كه همان علت یا دلایل عملكرد ضعیف پژوهشی در ایران است را در یابیم و آن گاه به طرح، نوع و میزان رابطه با وضعیت بهبود بپردازیم.

چنان چه این بررسی را بر اساس عقاید بیكن شروع كنیم، مشاهده می گردد، علیرغم گذشت زمان و فاصله گرفتن از استعمار كلیسا، معذالك شواهدی مبنی بر وجود بت های بیكن در جامعه ما وجود دارد. مواردی مانند مقاومت در مقابل وجود نارسایی در عملكرد، عدم تمایل افراد به سرمایه گذاری در مراكز تحقیقاتی نمونه هایی از بت غار می باشد. وضعیت بوروكراسی در كشور به گونه ای است كه برخی از سازمان ها در برابر پذیرش این واقعیت كه در عملكرد و بازده نارسایی وجود دارد، مقاومت می كنند. معمولاً‌ این موارد در سازمان هایی پیش می آید كه بیشتر توسط كاركنان ساده و معمولی كنترل می شوند در سازمان هایی كه افراد شاغل به خصوص مدیران آن ها با منطق علت و معلولی برای استدلال آشنا هستند و قبلاً در این خصوص آموزش دیده اند، تمایل برای پژوهش بیشتر است.

از جمله مواردی كه انجام تحقیق و پژوهش به منظور رفع نارسایی موجود را به طور ضمن تحت تأثیر قرار می دهد، این طرز تفكر است  هم چنین هنگامی كه قرار شود در یك علم، سرمایه گذاری كنند و از آن چیزی كه به آن علاقه دارند، به خاطر علم، صرف نظر كنند، عقب نشینی می كنند مصداق این امر، سرمایه داران كشور ما هستند.

این سرمایه داران در حد ساختن مدرسه، مسجد و بیمارستان كار می كنند. ولی هنگامی كه صحبت از ساختن یك مركز تحقیقاتی می شود، موضوع كاملاً متفاوت است. كسی دركی از ساختن یك مركز تحقیقاتی ندارد. این موضوع، بیانگر آن است كه جامعه ما درك درستی از علم ندارد و به همین دلیل، نمی تواند تصور كند كه چرا برخی از متخصصان، كشور را ترك می كنند. این موضوع راهی ندارد جز این كه كاری كنیم كه درك علمی جامعه بالا رود.

از جمله شواهدی كه بر وجود بت قبیله ای اشاره می كنند، مقتضیات سیاسی، عدم حمایت مالی و سیستم متمركز تصمیم گیری دولتی می باشد. از عمده ترین موانع وجود قدرت های نسبی ناشی از تعلقات خاص گروهی، قومی و جناحی است كه غالباً‌ وجود این قدرت ها، سازمان ها، دانشگاه ها و تشكیلات اداری را ناگزیر از ارایه خدمات مطابق با نیازهای خاص آن ها می كند كه این عمل با اصل عدم تمركز بر اساس نظریه های توسعه جوامع در تعارض قرار می گیرد.

باندبازی مسأله ای است كه لطمات زیادی به امر پژوهش وارد ساخته و بسیاری از پژوهشگران را ناخواسته به كتمان حقایق، كم رنگ یا بیرنگ كردن مسایل و بسیاری از اظهارنظرها و نتیجه گیری های نادرست سوق می دهد. عدم حمایت مالی و عدم تخصیص بودجه به فعالیت های تحقیقاتی از جمله مواردی است به عنوان مانع پژوهش مطرح است.

موانع خلاقیت در محیط مدرسه

در دنیایی كه زندگی بر روی آن بیش از پیش دانش، پر شده است و كشورهای صنعتی از ارقام بالای بودجه سالانه پژوهشی برخوردار هستند . آمریكا و ژاپن به ترتیب 170 و 130 میلیارد دلار ـ و تایوان و سنگاپور بــه ترتیب 1 /2 و 5/1 درصـد از تولیــد ناخالص ملی خود را صرف تحقیقات می كنند و رقم 0/454  درصد، در نسبت هــزینه های تحقیقاتی ایران به تولید ناخالص ملی، جای تأمل بسیار است. در كشور گاهی وزارتخانه ها فقط بودجه های اضافی خود در پایان سال را به امر تحقیق اختصاص می دهند و در برخی از دانشگاه ها بودجه تحصیلات تكمیلی صرف كارهای خدماتی می شود این مسأله نشان می دهد كه یا بودجه مناسبی برای پرداختن به امر پژوهش در اختیار نیست و یا برنامه ریزی مناسبی برای تخصیص بودجه به كارهای تحقیقاتی تدوین نشده است. اگر بودجه ای هم خرج می شود صرف تشكلات می گردد.

نابسامانی، ناهماهنگی و نبود انسجام بین بخش های اقتصادی و ناچیز بودن بودجه ای كه به امر پژوهش در كشورمان اختصاص داده شده از جمله موانعی هستند كه به نابسامانی امر پژوهش در جامعه كمك می كند و باعث خواهد شد، توانایی ها و خلاقیت های مبتكران و كسانی كه با علاقه به امر پژوهش می پردازند زایل شود. از طرفی سیستم متمركز تصمیم گیری كه همان ضعف مدیریت می باشد از موانع دیگری است كه سد راه پژوهش و تحقیق می باشد كه البته ناشی از یك مشكل نهادی است. اجباراً به طرفی می رویم كه در نهایت ساختار « دولت سالار » می شود و انگیزه پژوهشی كه باید برای اصلاحات بیشتر و عمیق تر وجود داشته باشد، از بین می رود و ماهیت خاصی پیدا می كند، هم چنین می بینیم كه در این سال ها، ارزش پژوهش از سوی بزرگان مملكت بازگو می شود، تشكیلات و مراكز تحقیقاتی و پژوهشگاه های متعددی پدیدار شده ، كه گرچه از كیفیت كار آن ها و یا عملكردشان گزارشی در دست نیست؛ لیكن به هر حال نویدی بزرگ و امیدوار كننده است. اما جای دریغ اینجاست كه در همین مراكز هم، اندیشه ی خلاق، خریداری ندارد و به عوض، جویندگان نام و عنوان پژوهشگر، پله های این تشكیلات را آن قدر می پیمایند تا مكانی برای خویش بیابند و از مزایای قانونی آن بهره مند گردند. بهر حال حتی اگر در مواردی مجوز انجام تحقیقات كه به وسیله ی هیأت ارزیابی عنوان و طرح های تحقیقاتی صادر می گردد تعدادی از پروژه ها را به دلیل تدوین ضعیف رد كنند.

ولی در واقع فقدان بنیه مالی لازم برای تأمین هزینه ی اجرای برخی از پروژه و مقتضیات سیاسی و تمركز در تصمیم گیری موجب تعویق طرح و یا عدم انجام آن می گردد.

از آن طرف می بینیم در ژاپن علیرغم قرار گرفتن یك سیاستمدار متعلق به یك جناح خاص در رأس یك وزارتخانه كه ممكن است در جریان تصمیمات عمده داخلی و بین المللی، بوروكراسی را در خدمت سیاست قرار دهد، مع هذا بازی قدرت سیاسی در داخل هیچگاه محور و مبانی اصلی شكل گیری پژوهش های علمی ژاپن را تشكیل نداده است.

زیرا فرض بر این است كه سیاستمدار منافع ملی كشورش را ترجیح داده و مایل نیست بنیان علمی كشور صرفاً به خاطر منافع شخصی و گروهی سست و بی اعتبار شود و شكل ناهنجاری بیابد.

در ارتباط با بت بازار می توان به عدم ارتباط صحیح اشاره كرد كه شامل مواردی از قبیل كافی نبودن سیستم اطلاعاتی و اطلاع رسانی، كارآ نبودن نظام آماری كشور می باشد كه منجر به وجود ابهامات در شناخت می گردد و متعاقب این مسأله غیر كاربردی بودن تحقیقات پیش می آید.

سو ظن

برای داشتن یك برنامه مناسب كار بیش از هر چیز وجود اطلاعات و یك نظام آماری كارآمد ضرورت دارد. نظام آماری، آمار و اطلاعات لازم را در دسترس پژوهشگران قرار می دهد و به این ترتیب و با فراهم آوردن موجبات شناخت مسایل و مهیا ساختن زیربنای هر گونه تحقیق، توسعه ی همه جانبه سرعت می گیرد.

در زمانی كه پژوهشگران سایر كشورهای پیشرفته با بمباران اطلاعاتی روبه رو هستند ما با خلاء اطلاعاتی روبه رو هستیم و در مواردی هم كه اطلاعات و آمار وجود دارد به دلیل اختلاف و تفاوت در اعداد و ارقام پژوهشگر قادر به استفاده و انجام تحقیق بر اساس این اطلاعات نمی باشد. عواملی كه در ایجاد تناقض آماری نقش دارند، عبارتند از :

تفاوت بیــن پرسشنامه ها، روش های جوامع آماری در آمارگیری نمونه ای، تعاریف، مفاهیم و اصطلاحات آماری، هم چنین تغییر محدوده ی جغرافیایی ( دهستان، شهرستان، استان ) در فاصله ی بین چند سرشماری.

با توجه به این كه در ایران فعالیت های موازی آمارگیری و تولید اطلاعات مشابه امری عادی شده است، در نتیجه انتظاری غیر از این هم نمی توان داشت زیرا هر كدام از مراجع ( بانك مركزی جمهوری اسلامی و مركز آمار ایران ) از روش های متفاوتی استفاده می كند كه طبیعتاً نتایج گوناگونی هم به دنبال دارد. از طرفی تعاریف پایه ای در كشور ما دقیق نیست در بعضی از سرشماری ها جمعیت شاغل 10 سال به بالا و در بعضی از سرشماری ها جمعیت شاغل 6 سال به بالا در نظر گرفته شده است، در حــالی كه مفاهیم شــاغل و بیكار از طرف سازمان بین المللی كار مشخص است و نباید به راحتی تغییر یابد. هر چند اشكالی ندارد كه تعریفی بهبود یابد و روش ها و تعاریف جدید مبنای محاسبه قرار گیرند، سازمان های جهانی نیز بر اساس یك اصول علمی مسایل و تعاریف را بازنگری می كنند منتهی این تغییرات باید به صورتی تحقق یابد تا پژوهشگر دچار مشكل نشود. یعنی طبقه بندی جدید و قدیم در كنار هم قرار نگیرند و از طرفی روش های نمونه گیری ـ روش های آمارگیری و تعاریف به كار رفته باید همراه با آمار مربوطه اعلام گردد، تا محقق با مطالعه ی روش هایی كه در جمع آوری از آن ها به كار رفته است، می تواند بهترین آن ها را برای كار تحقیق خویش انتخاب نماید و چنان چه روشی قابل اعتماد نیست، محقق آن را مبنای كار تحقیق خود قرار ندهد. برای حل این معضل باید مشخص كنیم قانون، مسئولیت انجام هر كاری را به چه كسی سپرده است.

از جمله مواردی كه تحت تأثیر ثبت نمایشی قرار می گیرد. افكار و فعالیت هایی است كه به مرور زمان با توجه به این كه صحیح نمی باشند اما جزء عادت ها و هنجارهای ما قرار گرفته اند و در حقیقت به صورت كوركورانه از الگویی پیروی می شود. منجمله می توان گفت: نوع آموزش ناكار آمد است. مدارس و دانشگاه هایی كه فقط اطلاعات می دهند و آنگاه حافظه افراد را اندازه گیری و ارزیابی می كنند و عملیات آموزشی آن ها، كمتر استعداد « تفكر زایی » دارد، چگونه می توانند به توسعه یاری برسانند ؟

در نظام آموزشی كشور ما، بهترین نمره ها را به بیشترین مقدار از بر كردن جزوات درسی ـ آن هم چه بسا در حافظه كوتاه مدت مربوط به شب امتحان ـ داده می شود، نه به بهترین تفكر و اندیشیدن.

مروری بر كم و كیف سوالات امتحانی رایج در دانشگاه ها گواه بر این مدعاست. بهترین مدرسان در چنین فضای كاری، كسانی هستند كه بیشترین پاسخ های صحیح را به افراد یاد بدهند نه آن ها كه بیشترین پرسش را برایشان ایجاد كنند. الگوهای آموزشی رایج در ایران، با روش هایی مثل روش های اكتشافی كه جریان تدریس را پر هیجان و لذت بخش می نماید، و به رشد تفكر و پرورش افكار نو و بی سابقه و پرورش استعدادها و خلاقیت می انجامد، فاصله دارند. انیشتین در خاطرات خود از محل تحصیل می نویسد در آموزشگاه لوئیت پولد 4بچه ها مجبور بودند هر چیزی را حفظ كنند و به ندرت، زمینه ی سوال كردن، فراهم می آمد. در چنان مدرسه ای، خود آلبرت انیشتین هم شاگردی خوب نبود و معلمش به او می گفت: تو هیچ وقت به جایی نمی رسی .

این نوع آموزش باعث می گردد كه وقتی هم افراد به سازمان ها به عنوان شاغلین راه یافتند. در پاسخ محققان و پژهشگران جواب های بی محتوا بدهند و به هر دلیل كه نخواهند اطلاعات را در اختیار پژوهشگر قرار دهند از جمله ای تحت عنوان، محرمانه است استفاده كند در صورتی كه در ایران آمار محرمانه را فقط در سه وزارتخانه داریم وزارت دفاع، وزارت اطلاعات و وزات نفت و در سایر وزارتخانه ها آمارها نباید محرمانه تلقی شود. حقیقت این است كه جهان پیشرفته، از راه ارج نهادن به آفریده های ذهنی آدمی به اینجا رسیده است . اگر بخواهیم راه توسعه را به سرانجام برسانیم، چاره ای جز گزیدن این شیوه نداریم .

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تنظیم: نسرین صادقی